زنان در فیلم های «بهرام بیضایی»
زن در سینمای بهرام بیضایی جایگاهی ویژه داشته. او از اولین فیلمش «رگبار» تا آخرین آن «وقتی همه خوابیم» برای زن شأنی متمایز در نظر گرفته. این اتفاق را در نمایش و نمایشنامه های بیضایی هم شاهدیم. زنان در آثار او منفعل نیستند و در مرکز درام قرار دارند. گاهی زن ها معمولی اند و گاهی نمادین.
در فیلم- نمایش «آینه های رو به رو» زن در ظاهر نماد نیست اما می توان تعابیری سمبلیک از سرنوشت او داشت. نزهت در این اثر زنی زخم خورده روزگار است؛ درست مثل زن هایی که در فیلم های بهرام بیضایی در دنیای مردانه مورد ظلم واقع شده اند. در این مطلب هشت شخصیت زن آثار او را مورد بررسی قرار داده ایم تا موقعیت شان را در هر داستان پیدا کنیم. روی نوشته، زن های معاصر آثار بیضایی است.
رعنا
بازیگر نقش: پروانه معصومی
کجا آن را دیدید: غریبه و مه
چه سالی خلق شد: ۱۳۵۳
شمایل کاراکتر: بهرام بیضایی در «غریبه و مه»، داستانی پیچیده و رازآلود همراه با رویکرد به آیین های اساطیری و مایه های نمادین ساخت. اینجا هم زن پویا است و نقشی تاثیرگذار دارد. رعنا که دریا، شوهر ماهیگیرش را به کام مرگ کشیده و پس نداده است، به مردی به نام آیت شک کرده و برای انتقام در کمین او می نشیند.
سبک فیلم «غریبه و مه» شاعرانه و فلسفی است. بیضایی در این فیلم به زن نگاهی استعاری دارد و درواقع رعنا نماد عشق و زندگی است؛ او در عین تلخکامی زندگی روزانه را وا نمی گذارد و از صبح تا شب مشغول انجام کاری است؛ از نخ ریسی و بچه داری تا غذا پختن و… که همگی پایبندی او به زندگی را نشان می دهد. اما در عین حال فیلم به جهان های موازی اشاره دارد که همین ویژگی «غریبه و مه» را در رده فیلم های متفاوت بیضایی جای می دهد.
آسیه
بازیگر نقش: پروانه معصومی
کجا آن را دیدید: کلاغ
چه سالی خلق شد: ۱۳۵۶
شمایل کاراکتر: داستان معماگونه «کلاغ» ظاهر فیلم است. بهرام بیضایی در پس این پوسته، مفهوم هویت و گمشدگی نسل ها را به چالش می کشد (حتی نام کاراکتر مرد اصالت است). او برای این منظور بخشی از داستان را برپایه سرنوشت بازیگر اصلی فیلم (آسیه با بازی پروانه معصومی) می گذارد. او زنی امروزی است که در مدرسه کر و لال ها مشغول آموزش آن هاست و در منزل خاطرات مادرشوهرش را می نویسد. در جمع دوستانه پی می برد دختری گم شده و به ماجرا علاقه مند می شود.
داستان فیلم بر کند و کاو برای دختر گمشده بنا شده و آسیه با کنار هم قرار دادن اتفاقات پی می برد، دختر گمشده همان مادرش است. بیضایی در «کلاغ» نگاهی ویژه به مفهوم هویت دارد و این نگرانی را در بازی پروانه معصومی به نمایش می گذارد. زن به نوعی در این فیلم مظهر هویت است و بازگشت به اصالت.
کیان
بازیگر نقش: سوسن تسلیمی
کجا آن را دیدید: شاید وقتی دیگر
چه سالی خلق شد: ۱۳۶۶
شمایل کاراکتر: سوژه اصلی فیلم «شاید وقتی دیگر» برای زمان ساختش موضوعی جسورانه محسوب می شود. شک، خیانت و خانواده بستر داستانی «شاید وقتی دیگر» را شکل می دهد، با این تفاوت که با رویکردی روان شناختی پرداخت و روایت می شود. وجه روان شناختی فیلم در ارتباط با ادبیات نمایشی آن و نشانه شناسی های تصویری فیلم نهفته است. از آن طرف «شاید وقتی دیگر» هیچکاکی ترین اثر بهرام بیضایی است که در لا به لای آن کاملا به هیچکاک آن هم از نوع ایرانی اش وفادار می ماند؛ صحنه های رویا و روانکاوانه فیلم یادآور فیلم «طلسم» هیچکاک و صحنه های پوشاندن لباس و خرید برای کیان و تبدیل کردن او به شکل زنی که در فیلم دیده است یادآور فضای فیلم «سرگیجه» اوست. در این فیلم کار سوسن تسلیمی برای جان دادن به شخصیت زن، ویژه است.
نایی جان
بازیگر نقش: سوسن تسلیمی
کجا آن را دیدید: باشو غریبه کوچک
چه سالی خلق شد: ۱۳۶۴
شمایل کاراکتر: بیضایی در «باشو غریبه کوچک»، یک زن مقتدر اما با احساسات مادرانه را به تصویر کشید. زنی که از انجام سخت ترین کارها ابایی ندارد و نم یگذارد کسی برایش تصمیم بگیرد. باشو، پسر جنوبی که از جنگ و بمباران نجات پیدا کرده، خیلی اتفاقی پشت کامیونی پنهان می شود که به سمت شمال کشور حرکت می کند. او وقتی چشم هایش را باز می کند در شمال ایران است و هیچ کس را نمی شناسد.
نایی جان او را پیدا می کند و به او نان و غذا می دهد و از او مراقبت می کند. درعوض باشو برای او کار می کند. همسایه ها با این کار مخالف هستند و شوهر نایی جان هم که در جبهه است او را از این کار باز می دارد اما نایی جان کوتاه نمی آید. با زور کتک هم که شده باشو را باسواد می کند و مثل بچه هایش از او نگهداری می کند. تا اینکه نهایتا شوهرش راضی می شود تا او را پیش خودشان نگه دارند.
خانم بزرگ
بازیگر نقش: جمیله شیخی
کجا آن را دیدید: مسافران
چه سالی خلق شد: ۱۳۷۰
شمایل کاراکتر: یکی از فیلم های پراستعاره بهرام بیضایی است که همچنان درباره اش حرف می زنند. «مسافران» داستان مسافرانی است که یک آینه قدیمی را برای یک مجلس عروسی عمل می کنند و عده زیادی در تهران، منتظر آنها هستند. مسافران در تصادف اتومبیل می میرند. اما بزرگ خانواده، مرگ آنها را باور ندارد. در نهایت مسافران با آینه سرمی رسند و عروسی برگزار می شود.
«مسافران» با نگاهی خاص به عینیت بخشی به باور جمعی، پیش آگاهی مادربزرگ از تصادف جمعی از خانواده در راه سفر، با تکثیر باور او از بازگشت آنها ادامه می یابد. جمیله شیخی ایفاگر نقش بزرگ خانواده است که در بازی او اقتدار می بینیم و اقتدار. اینجا هم زن به تعبیری نماد امید به زندگی است که مرگ را باور ندارد و به زندگی عینیت می بخشد.
گلرخ کمالی
بازیگر نقش: مژده شمسایی
کجا آن را دیدید: سگ کشی
چه سالی خلق شد: ۱۳۸۰
شمایل کاراکتر: بیضایی در «سگ کشی»، چهره واقعی یک زن فداکار را به تصویر می کشد. گلرخ کمالی بعد از جنگ به ایران بر می گردد و متوجه می شود شوهرش ورشکست شده و به خاطر چک هایی که دست طلبکارها دارد فراری است. او برای نجات شوهرش، طلب همه طلبکارها را صاف می کند و چک ها را می گیرد. در این راه بارها تهدید می شود، مورد پیشنهادهای بی شرمانه قرار می گرد، کتک می خورد و… اما برای اینکه شوهرش را نجات دهد از تلاش دست نمی کشد.
گلرخ کمالی به مرور از شمایل یک زن مرفه شیک پوش خارج می شود و تصویر زنی تحقیرشده را پیدا می کند. درست لحظه ای که چک ها را به همسرش تحویل می دهد، متوجه می شود رودست خورده است. شوهرش با منشی شرکتش پول ها را بالا کشیده اند و حالا او را مجبور کرده اند تا رضایت طلبکارها را جلب کند. بیضایی همزمان با اینکه تصویری فداکار و محکم از زن نشان می دهد، جایگاه مرد را پایین می آورد.
رخشید فرزین
بازیگر نقش: مژده شمسایی
کجا آن را دیدید: نمایش مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش، مهندس رخشید فرزین
چه سالی خلق شد: ۱۳۸۴
شمایل کاراکتر: رخشید فرزین تداوم منطقی کاراکتر گلرخ کمالی است. خانم مهندسی از طبق متوسط و روشنفکر جامعه که حالا در موقعیتی خطیر قرار می گیرد. موقعیتی که در آن باید باز هم یک تنه برای نجات همسرش به دل جامعه پرتنش بزند. اما اینجا جنس آدم هایی که رخشید به مصافشان می رود کاملا متفاوت از آن آدم هایی است که گلرخ درگیرشان می شد. رخشید باید برای نجات نوید با آدم هایی مواجه شود که به قدرت وصل اند. اینجا دیگر خبری از صاف کردن طلب ها نیست، رخشید باید جلوی فاجعه ای بزرگ را بگیرد و آن جلوگیری از سر به نیست شدن همسرش است. او هرچند پخته تر از گلرخ حرکت می کند و تصمیم می گیرد، اما مشکلش اینجاست که زورش به سیستم و آدم هایش نمی رسد و عملا مغلوب قدرت می شود.
چکامه چمانی
بازیگر نقش: مژده شمسایی
کجا آن را دیدید: وقتی همه خوابیم
چه سالی خلق شد: ۱۳۸۷
شمایل کاراکتر: در «وقتی همه خوابیم»، بیضایی به شرایط ناسالم فروش نقش ها در سینما انتقاد کرده و این بار بازیگر زن را قربانی این شرایط معرفی کرده است. بازیگر زنی که مدت هاست برای ایفای یک نقش وقت گذاشته و انرژی صرف کرده، حالا درست زمانی که قرار است کنار سایر اعضای گروه کار را تکمیل کند، از کار برکنار می شود او آنقدر به نقش داخل فیلمش دلبستگی دارد که به نوعی آن را در زندگی واقعی اش هم لمس می کند و حالا باید به همین راحتی نقش را به بازیگر دیگری بسپرد. بازیگری تازه کار که تمام اجزای صورتش را عمل کرده و چهره ای کاملا مصنوعی دارد و حتی نمی تواند درست دیالوگ بگوید. این بار زن فیلم بیضایی، قربانی سیاست ها و بده بستان های اشتباه در پشت صحنه فیلم ها می شود و مجبور است از عشق همیشگی اش به سینما و نقشی که تا جایی که توان داشته برایش زحمت کشیده، دل بکند.
بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِیمِ
[حضرت زهرا (س)] : إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ ﴿١﴾ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ ﴿٢﴾ إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴿٣﴾ «کوثر» ما تو را [چشمه] کوثر دادیم، (۱) پس براى پروردگارت نماز گزار و قربانى کن. (۲) دشمنت خود بى‌تبار خواهد بود.
آیه اطعام: وَ یطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَیٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یتِیمًا وَأَسِیرًا﴿۸﴾ «انسان یا دهر» و به [پاس] دوستی [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند. (۸)
[حضرت مریم (س)] : وَمَرْ‌یَمَ ابْنَتَ عِمْرَ‌انَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْ‌جَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّ‌وحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَ‌بِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ ﴿١٢﴾ «تحریم» و مریم دخت عمران را، همان کسى که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتابهاى او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود. (۱۲)
[حضرت آسیه (س)] : وَضَرَ‌بَ اللَّـهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا امْرَ‌أَتَ فِرْ‌عَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَ‌بِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّهِ وَنَجِّنِی مِن فِرْ‌عَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ ﴿١١﴾ «تحریم» و براى کسانى که ایمان آورده‌اند، خدا همسر فرعون را مثل آورده، آنگاه که گفت: «پروردگارا، پیش خود در بهشت خانه‌اى برایم بساز، و مرا از فرعون و کردارش نجات ده، و مرا از دست مردم ستمگر برهان.» (۱۱)
[حضرت خدیجه (س)] : وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ … ﴿١٣٢﴾ «طه» و کسان خود را به نماز فرمان ده … (۱۳۲)
وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَ‌بَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّ‌یَّاتِنَا قُرَّ‌هَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا ﴿٧۴﴾ «فرقان» و کسانى‌اند که مى‌گویند: «پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنى چشمان [ما] باشد، و ما را پیشواى پرهیزگاران گردان.» (۷۴)
وَأَنذِرْ عَشِیرَ‌تَکَ الْأَقْرَ‌بِینَ ﴿٢١۴﴾ «شعراء» و خویشان نزدیکت را هشدار ده. (۲۱۴)
وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَىٰ ﴿٨﴾ «ضحی» و تو را تنگدست یافت و بى‌نیاز گردانید؟ (۸)
[مادر مریم(س)]: إِذْ قَالَتِ امْرَ‌أَتُ عِمْرَ‌انَ رَ‌بِّ إِنِّی نَذَرْ‌تُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّ‌رً‌ا فَتَقَبَّلْ مِنِّی ۖ إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ﴿٣۵﴾ «آل عمران» چون زن عمران گفت: «پروردگارا، آنچه در شکم خود دارم نذر تو کردم تا آزاد شده [از مشاغل دنیا و پرستشگر تو] باشد؛ پس، از من بپذیر که تو خود شنواى دانایى.» (۳۵)
[همسر حضرت آدم(ع)] : قَالَا رَ‌بَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْ‌حَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِ‌ینَ ﴿٢٣﴾ «اعراف» گفتند: «پروردگارا، ما بر خویشتن ستم کردیم، و اگر بر ما نبخشایى و به ما رحم نکنى، مسلماً از زیانکاران خواهیم بود.» (۲۳)
[همسر حضرت ابراهیم (ع)] : وَامْرَأَتُهُ قَائِمَهٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِن وَرَاءِ إِسْحَاقَ یَعْقُوبَ ﴿٧١﴾ «هود» و زن او ایستاده بود. خندید. پس وى را به اسحاق و از پى اسحاق به یعقوب مژده دادیم. (۷۱)
[همسرزکریا (ع)]: فاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ یَحْیَىٰ وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ ۚ إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِ‌عُونَ فِی الْخَیْرَ‌اتِ وَیَدْعُونَنَا رَ‌غَبًا وَرَ‌هَبًا ۖ وَکَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ ﴿٩٠﴾ «انبیاء» پس [دعاى] او را اجابت نمودیم، و یحیى را بدو بخشیدیم و همسرش را براى او شایسته [و آماده حمل] کردیم، زیرا آنان در کارهاى نیک شتاب مى‌نمودند و ما را از روى رغبت و بیم مى‌خواندند و در برابر ما فروتن بودند. (۹۰)
[ملکه سبأ]: …قَالَتْ رَ‌بِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمَانَ لِلَّـهِ رَ‌بِّ الْعَالَمِینَ ﴿۴۴﴾ «نمل» … [ملکه] گفت: «پروردگارا، من به خود ستم کردم و [اینک] با سلیمان در برابر خدا، پروردگار جهانیان، تسلیم شدم.» (۴۴)
[مادر موسی (ع)]: وَأَوْحَیْنَا إِلَىٰ أُمِّ مُوسَىٰ أَنْ أَرْ‌ضِعِیهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی ۖ إِنَّا رَ‌ادُّوهُ إِلَیْکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْ‌سَلِینَ ﴿٧﴾ «قصص» و به مادر موسى وحى کردیم که: «او را شیر ده، و چون بر او بیمناک شدى او را در نیل بینداز، و مترس و اندوه مدار که ما او را به تو بازمى‌گردانیم و از [زمره] پیمبرانش قرار مى‌دهیم.» (۷)
[دختر شعیب (ع)]: فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِی عَلَى اسْتِحْیَاءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ مَا سَقَیْتَ لَنَا ۚ … ﴿٢۵﴾ «قصص» پس یکى از آن دو زن -در حالى که به آزرم گام بر مى‌داشت- نزد وى آمد [و] گفت: «پدرم تو را مى‌طلبد تا تو را به پاداش آب‌دادن [گوسفندان] براى ما، مزد دهد.» (۲۵)
[همسر ایوب(ع)]: … وَآتَیْنَاهُ أَهْلَهُ … ﴿٨۴﴾ «انبیاء» … و کسان او و نظیرشان را همراه با آنان [مجدداً] به وى عطا کردیم…
وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَ‌حْمَهً مِّنَّا وَذِکرَ‌یٰ لِأُولِی الْأَلْبَابِ ﴿۴۳﴾ وَخُذْ بِیدِک ضِغْثًا فَاضْرِ‌ب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ ۗ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرً‌ا ۚ نِّعْمَ الْعَبْدُ ۖ إِنَّهُ أَوَّابٌ ﴿۴۴﴾ «ص» و [مجدداً] کسانش را و نظایر آنها را همراه آنها به او بخشیدیم، تا رحمتی از جانب ما و عبرتی برای خردمندان باشد. (۴۳) [و به او گفتیم:] «یک بسته ترکه به دستت برگیر و [همسرت را] با آن بزن و سوگند مشکن.» ما او را شکیبا یافتیم. چه نیکوبنده‌ای! به راستی او توبه‌کار بود. (۴۴)
[هاجر،همسر حضرت ابراهیم (ع)] : رَّ‌بَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّ‌یَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْ‌عٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّ‌مِ رَ‌بَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلَاهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْ‌زُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَ‌اتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُ‌ونَ ﴿٣٧﴾ «ابراهیم» پروردگارا، من [یکى از] فرزندانم را در درّه‌اى بى‌کشت، نزد خانه محترم تو، سکونت دادم. پروردگارا، تا نماز را به پا دارند، پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزى ده، باشد که سپاسگزارى کنند. (۳۷)