شب اول قبر به انسان چه می گذرد؟

روبرو شدن با تنگنای ترسناک و سرد شب اول قبر برای هر انسان زنده‌ای که به جهان پس از مرگ اعتقاد دارد دلهره آور است، دنیایی که تصور واضحی از آن نداریم و به طور قطع نمی توانیم از آن یاد کنیم و شرایط پس از مرگ را تشریح کنیم.
هر زمانی که حرف از جهان پس از مرگ به میان می آید، بلافاصله شب اول قبر را با حضور دو فرشته نکیر و منکر و فشار قبر یادمان می آید. فشاری که از گناهان ما نشأت می گیرد و آخرت ما را رقم می زند.

بهترین عمل برای آرامش شب اول قبر اموات چیست؟

حجت الاسلام سید محسن ذوالفقاری سخنران و کارشناس علوم دینی در گفتگو با خبرنگار گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛درخصوص جهان پس از مرگ گفت: پس از مرگ، انسان به عالم قبر و برزخ منتقل می شود، البته برخی ها دنیای پس از مرگ را همان لحظه جدا شدن روح از بدن تلقی می کنند و برخی دیگر پس از زمانی که انسان در قبر قرار می گیرد. باید در نظر داشت که در عالم برزخ اولین قسمتی که انسان وارد آن می شود عالم قبر است. بعضا در روایات آمده که سوالات از همان بدو ورود به عالم برزخ شروع می شود و باید توجه کرد که این عالم لازمان و لامکان است و نکیر و منکر سوال های خودشان را از عالم قبر شروع می کنند.

این سخنران و کارشناس مسائل دینی درباره این سوال که چرا توضیحات واضحی درخصوص دنیای پس از مرگ نیست، بیان کرد: تمام مستندات و آنچه ما علما، بزرگان و …. به آن استناد می کنیم مربوط به عالم برزخ است. البته دانش ما از جهان پس از مرگ کلیاتی از معاد است که در اعتقاداتمان آن را پذیرفتیم و برای ما ثابت شده است.

وی در ادامه درخصوص بهترین عمل برای کاهش فشار قبر، تصریح کرد: کم شدن فشار قبر به اعمال و رفتار انسان در دنیا باز می گردد. روایات فراوانی مانند خواندن نماز شب، سوره قلم، نساء و…. وجود دارد که از فشار و سختی شب اول قبر کم می کند، اما آنچه در روایات دیگر آمده رعایت طهارت و نجسی و پاکی است.  البته اعمال بازماندگان نیز به میت کمک می کند و اطرافیان می توانند با اقامه نماز لیله الدفن به کم شدن فشار قبر میت کمک کنند.

حجت الاسلام ذوالفقاری افزود: فشار قبر همیشه برای آنهایی که در قبر هستند، نیست. بلکه آنهایی هم که در کشتی، آسمان و … می میرند و قبری ندارند، فشار هوا نیز برای آنها این فشار قبر را ایجاد می کند. همچنین ما در روایات داریم، زمانی که امام زمان (ع) ظهور می کنند به برخی از افراد اجازه داده می شود تا به دنیا بازگردند و در رکاب حضرت باشند، اما آنها به دلیل سختی و فشار قبری که پشت سر گذاشته اند، این دعوت را نمی پذیرند و طاقت دوباره مردن را ندارند.

بهترین اعمال برای شب اول قبر اموات در احادیث ائمه اطهار (ع)

انسان پس از مرگ وارد عالمی می‌شود به نام «عالم برزخ» حیات برزخ و حقیقت باطن همین عالم دنیاست. دنیا ظاهری دارد و باطنی، ظاهر دنیا که بدان عالم مُلک گفته می‌شود همین دنیای مادی که ما در آن زندگی می‌کنیم که خصوصیات خاص خودش را دارد (مکان، زمان، مادی بودن…) همین دنیا باطنی دارد که بعضی خصوصیات عالم دنیا را داراست. مثلاً شکل و اندازه و رنگ و بو در آن عالم هم وجود دارد و لکن ماده در آنجا نیست. صورت مردمان برزخی رنگ و اندازه مشخصی دارد و در آنجا خوشحالی و مسرّت و غضب و نگرانی هست در آ‌نجا نور هست و لکن آنجا ماده نیست (۱).

همچنین در بعضی از روایات از همین حیات برزخی به «عالم قبر» تعییر شده است. در روایتی است که از امام صادق(ع) پرسیدند: برزخ چیست آن حضرت فرمود: قبر از هنگام مرگ آدمی است تا روزی که قیامت می‌شود (۲).

پس مراد از قبر در بعضی روایات این گودال خاکی که بدن میت در آن جا می‌گیرد، نیست بلکه باطن همین قبر مراد است که همان عالم برزخ است از آنجایی که قبر خاکی جایگاه و محل استقرار بدن جسمانی است و عالم برزخ نیز جایگاه استقرار روح انسان است به عالم برزخ عالم قبر نیز گفته می‌شود (۳)

در روایت مفصّلی است از حضرت امیرالمؤمنین(ع) که آن حضرت در وصف مرگ انسان و انتقال او به قبر و شاهدات او در قبر توضیحاتی می‌فرماید که ما به قسمتی از آن اشاره می‌کنیم، در بخشی که مربوط به مرگ مؤمنان و مشاهدات آنان است این چنین می‌فرماید: … او می‌شناسد کسی را که او را غسل می‌دهد و قسم می‌دهد افرادی را که جنازه او را حمل می‌کنند که به سرعت ببرند و زودتر به خاک بسپارند و وقتی که او را وارد در قبرش می‌کنند دو مَلَک به نزد او می‌آیند و آن دو، دو فرشته بازپرسی و باز جوئی کننده از عقائد و کردار او هستند …

با توجه به دو نکته یاد شده و این بخش از روایت حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌توانیم نتیجه می‌گیریم که شب اول قبری که در روایات ما برای اموات ذکر شده و شرح حال آن‌ها در قبر می‌باشد مراد شب اولی که ما به حساب دنیایی می‌سنجیم نیست یعنی این چنین نیست که اگر قسمتی را صبح دفن کنند حتما ۱۰ یا ۱۲ ساعت باید بگذرد تا شب هنگام شود آنگاه فرشتگان پرس و جو بیایند و از او سؤالاتی بنمایند بلکه به محض دفن شدن فرشتگان بازپرس به سراغ میت می‌آیند چرا که عالم برزخ شب و روزی، چون عالم دنیا ندارد و اگر شبی برای میّت ذکر شده است، شاید شب برای او مشتمل می‌شود درست شبیه حالت خواب که آدم در خواب می‌بیند در شبی هولناک را می‌گذراند و حال آنکه در وسط روز خوابیده است همانگونه که در وسط روز انسان خواب شب تار را می‌بیند، همین طور است که انسان را در روز دفن می‌کنند و همان لحظه شب اول قبر او باشد در حقیقت میت در عالم قبر و برزخ شب برای او نمایان می‌شود در این روایت هم آمده به محض دفن کردن میت فرشتگان بازپرس به سراغ میت می‌آیند. البته شب اول قبر تنها برای کسانی نیست که دفن می‌شوند حتی کسانی هم که بدنشان دفن نمی‌شود، باز عذاب قبر دارند سؤال قبر دارند شب اول قبر هم خواهند داشت وقتی قبر را به معنی عالم برزخ گرفتیم و شب آنجا را هم، مخصوص به وضع آنجا دانستیم لذا لازم نیست تا حتماً میت دفن شود آنگاه مراسم شب اول قبر برزخ صورت پذیرد (۴).

و، امّا پرسش نهایی که مربوط به تأثیر دعا و یا خیرات بر آن میت است باید در جواب بگوییم آنچه که از روایات استفاده می‌شود این است که هر آنچه برای اموات صورت می‌پذیرد به گونه‌ای به آن‌ها می‌رسد.

از امام صادق(ع) منقول است: که بسا باشد که میّت در تنگی و شدّتی بوده باشد و حق تعالی به او وسعت دهد و تنگی را از او بردارد پس به او گویند که این فرح که تو را روی داد به سبب نمازی است که فلان برادر مؤمن برای تو کرد (۵).

در روایت دیگری است که حضرت (ع) فرمود: نماز و روزه و حجّ و تصدّق و سایر اعمال خیر و دعا و ثواب آن اعمال برای کسی که آن اعمال را انجام داده و برای مرده هر دو نوشته می‌شود و وارد قبر او می‌شود (۶).

آیا دعا و خیرات از طرف زنده‌ها موجب کاهش عذاب قبر شخص مرده می‌شود؟ و اصولاً چه چیز‌های موجب افزایش یا کاهش عذاب قبر می‌شود؟

آنچه به درجه اول مایه نجات و رهایی از عذاب قبر می‌شود، کار‌های نیک و گفتار پسندیده‌ای است که انسان در طول حیات خود انجام داده است، اما پاسخ پرسش نخست این است که در مواردی شرع مقدس سرنوشت اموات را بوسیله‌ی کار‌های نیک یابد دیگران قابل تغییر معرفی کرده است.

در یک قانون کلی حدیث می‌فرماید: هر کسی سنت و روش نیکی بنیاد گذارد برای او ثواب هر کسی که به آن عمل کند می‌رسد و هر کسی سنت و روش بدی بنیاد نهد برای او گناه و عقابی هر کسی که به آن عمل کند می‌رسد.

پیامبر(ص) فرمود: روزی حضرت عیسی(ع) از کنار قبری گذشت که صاحب آن در عذاب بود، سال بعد نیز گذر کرد ولی از عذاب صاحب قبر خبری نبود، سبب را از خداوند پرسید، وحی آمد که از این میّت فرزندی صالحی به بلوغ رسید و برای مردم راهی درست کرد و یتمی را پناه داد به برکت آن از پدر گذشتیم (۷)؛ و نیز درباره بهبودی سرنوشت اموات می‌گوید: هرگاه کسی به نیّت وجه الله نذری کند تا ثوابش برای میتی باشد چنین نذری مفید و وفاء به آن لازم است (۸).

بنابر احادیث صحیح و مشهور صدقه دادن بازماندگان برای اموات سودمند است. همچنین در روایتی صحیحه سعد از پیامبر(ص) می‌پرسد، آیا صدقه دادنِ من برای روح مادرم سودی دارد؟ پیامبر (ص) فرمود: بلی (۹).

زیارت اهل قبور مستحب و سفارش شده است همچنین دعا و قرآن خواندن برای میّت مفید است. زیارت اهل قبور در روز‌های جمعه موجب می‌شود امواتی که در تنگی و تنگناه باشند در فراخی قرار گیرند (۱۰). امام صادق (ع) فرمود: هرگاه شخصی به نیّت میتی صدقه دهد، خداوند جبرئیل را فرمان می‌دهد که این هدیه را به قبر او برساند (۱۱)و نیز فرمود: بواسطه نمازی که برای میت خوانده می‌شود تنگی قبر او به فراخی تبدیل می‌شود (۱۲).

ابن عباس در روایتی از رسول اکرم(ص) نقل می‌کند: خواندن سوره «تبارک الملک» بر سر قبر میت مایه نجات از عذاب قبر است.

از کتاب دعوات قطب راوندی نقل شده است که؛ هرگاه میتی دفن شد، بر قبر او سه بار این جمله را بخوانند، خداوند عذاب را از او تا روز دمیده شدن صور برمی دارد، اللهم انی اسئلک بحق محمد و آل محمد ان لا تغذب هذا المیت.

رسول اکرم (ص) و پس از خاکسپاری دختر گرامی خود (رقیه) با چشم گریان فرمود: از خدای سبحان خواستم عذاب قبر را از او بردارد و خداوند او را بخشید. پس دعا مؤثر است.

مشهور دانشمندان و علماءِ اصلِ بهره‌مند شدن اموات؛ از فواید اعمال صالحه و خیراتی که بازماندگان برای آن‌ها می‌فرستد را تایید و پذیرفته اند هم چنین رهایی و یا تخفیف عذاب قبر بواسطه کار‌های نیک بازماندگان.

پی نوشت:

[۱]. ر. ک. طهرانی، سید محمد حسین، معاد شناسی، ج. ۲، ص. ۱۸۵، جوادی آملی عبدالله، معاد و قرآن، ج. ۴، ص. ۲۱۸.
[۲]. نورالثقلین، ج. ۳، ص. ۵۵۴.
[۳]. ر. ک. طهرانی، سید محمد حسین، معاد شناسی، ج. ۲، ص. ۱۹۴، ۱۹۵، سبحانی، جنب الدحیات، ج. ۴، ص. ۲۳۸.
[۴]. ر. ک، جوادی آملی، عبدالله، معاد شناسی، ج. ۲۱، ص. ۲۲۲.
[۵]. ر. ک، منازل الآخره، شیخ عباس قمی، ص. ۵۰، به نقل از زاد المعنی.
[۶]. همان، ص. ۵۰.
[۷]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج. ۶، ص. ۲۲۰، حدیث ۱۵، بحق الیقین مجلسی، ص. ۴۸۹.
[۸]. الوهابیه فی المیزان، جعفر سبحانی، ص. ۱۳۳، به نقل از صلح الاخوان، ص. ۱۰۲.
[۹]. همان، ص. ۱۳۳ به نقل از فرقان القرآن، ص. ۱۳۳.
[۱۰]. شیخ عباس قمی، منازل الآخره، ص. ۲۸ به نقل از قطب راوندی، و نیز در روایتی از امام باقر ـ. علیه السّلام ـ. به نقل از کلینی.
[۱۱]. همان، ص. ۲۹.
[۱۲]. محمد بن یعقوب کلینی، الفروع من الکافی، ۳، ۲۳۶، کتاب الجنائز، باب المسأله فی القبر حدیث ۶.