بیماری دیستروفی چیست؟ عامل و نشانه آن چیست؟ +درمان دیستروفی عضلانی
دیستروفی عضلانی به گروهی از بیماری های ژنتیکی اطلاق می شود که بر اثر نقص در ژن های کد کننده تعدادی از پروتئین های مهم در ساختار فیبرهای ماهیچه ای بروز می کند. این بیماری ارثی و پیشرونده است و در طول زمان ماهیچه های مختلف بیمار را درگیر کرده و توانایی ترمیم ماهیچه توسط سلول های بنیادی نیز به تدریج کاهش پیدا می کند. دیستروفی عضلانی دوشن ( (DMDشدیدترین نوع دیستروفی عضلانی است که در اثر نقص ژنتیکی (موتاسیون) در ژن تولید کننده پروتئین «دیستروفین» به وجود می آید. علائم دوشن از جمله ضعف ماهیچه ای و اختلال در راه رفتن در سنین کودکی بروز پیدا می کند. بیماران در حدود سن ۱۲ سالگى به صندلى چرخدار محدود شده و از کار افتادگی ماهیچه های قلبی و تنفسی از مهمترین علل فوت این بیماران به حساب می آید. این بیماری نسبتا شایع است و یک پسر در هر ۳۵۰۰ تولد به این بیماری مبتلاست.
دیستروفین بزرگترین ژن در ماده ژنتیکی (ژنوم) انسان است که به دلیل اندازه بسیار بزرگ ژن معیوب، تحقیقات برای درمان بیماری دوشن با استفاده از روش های مرسوم ژن درمانی (وارد کردن نسخه سالم ژن به سلول های ماهیچه ای) با سرعت کمی در چند دهه گذشته در حال انجام بوده است.
به منظورحل این مشکل، دکتر محمد شریف تابع بردبار به همراه گروهی از محققان دانشگاه هاروارد برای اولین بار در جهان از روش ویرایش ژنتیکی (gene editing) برای اصلاح ژن معیوب دیستروفین در سلول های ماهیچه قلبی ، ماهیچه اسکلتی و همچنین سلول های بنیادی ماهیچه ای موش های مبتلا به دیستروفی عضلانی دوشن استفاده کردند. این محققان برای ویرایش ژنتیکی از تکنولوژی CRISPR که به مانند یک قیچی مولکولی عمل می کند، استفاده نموده و توانستند قسمتی از ژن دیستروفین که حاوی نقص ژنتیکی است را از ژنوم سلول های ماهیچه ای موش های مبتلا به این بیماری خارج کنند. این تغییرژنتیکی باعث تولید پروتئین دیستروفین و در نتیجه احیای عملکرد ماهیچه در موش های بیمار را به دنبال داشت.
دکتر تابع بردبار در گفتگو با خبرنگار مهر در مورد مزیت ویرایش ژنتیکی نسبت به روش های مرسوم ژن درمانی گفت: این روش امکان اصلاح دائمی نسخه داخلی ژن معیوب در بافت های ماهیچه ای را فراهم می کند و بر خلاف روش های مرسوم ژن درمانی، تولید مداوم پروتئین دیستروفین منوط به وجود همیشگی یک نسخه خارجی (و کوچک شده) از ژن سالم در ماهیچه نخواهد بود. علاوه بر آن، این روش امکان ویژه ای برای اصلاح دائمی ژن معیوب در سلول های بنیادی ماهیچه ای موجود در ماهیچه های اسکلتی به وجود می آورد که توانایی خود ترمیمی با استفاده از این سلول های اصلاح شده را به ماهیچه می دهد.
وی افزود: «با توجه به این مزایا، ویرایش ژنتیکی پتانسیل متحول کردن روش های متداول ژن درمانی برای طیف وسیعی از بیماری های ژنتیکی ماهیچه ای را دارد.»
محمد شریف تابع بردبار، مدرک دکترای خود را از دانشگاه هاروارد اخذ کرده و موفق به دریافت جایزه موسسه «رایان» شده که به تحقیقات برتر در زمینه علوم زیستی اهدا می شود. نتایج این تحقیق به همراه نتایج مشابه دو گروه مستقل تحقیقاتی دیگر در دانشگاه های Duke و UT Southwestern در مجله معتبر Science به چاپ رسید.
انواع بیماریهای دیستروفی ماهیچهای
فهرست مطالب
- دیستروفی ماهیچهای دوشن
- دیستروفی ماهیچهای بکر
- دیستروفی ماهیچهای میوتونیک
- دیستروفی ماهیچهای دیستال
- دیستروفی ماهیچهای لیمب گرایدل
- دیستروفی ماهیچهای مادرزادی
- دیستروفی ماهیچهای فاسیو اسکاپولو هومورا
- دیستروفی ماهیچهای امری دریفوس
- دیستروفی ماهیچه ای اکولوفارنژیال
دیستروفی ماهیچهای دوشن (به اختصار DMD)، شایعترین و شدیدترین نوع از بیماریهای دیستروفی ماهیچهای از گونه (X پیوند یافته) و ژنتیکی است. از عوارض اصلی این بیماری تحلیل و نابودی ماهیچههای ارادی (که در کنترل بدن نقش حیاتی دارند) است که در مواقع شدید نهایتاً منجر به عدم توانایی در راه رفتن ،۹۶٪ معلولیت، مشکلات تنفسی و مرگ میشود.
شیوع
شیوع بیماری دوشن ۱ در ۳۵۰۰ کودک پسر است. به این دلیل این بیماری فقط در جنس مذکر بروز میکند که جنس مذکر فقط یک کروموزوم X دارد. جنس مؤنث به این بیماری مبتلا نمیشود زیرا که در بدن آنها دو کروموزوم X وجود دارد و دوشن فقط در اثر اختلال یکی از کروموزومهای X ایجاد میشود بنابراین آن یکی کروموزوم سالم میماند و نهایتاً فقط پسران به این بیماری مبتلا میشوند.
نام بیماری
نام بیماری دیستروفی ماهیچهای دوشن برگرفته از نام یک پزشک مختصص مغز و اعصاب فرانسوی به نام گیوم بنیامین اماند دوشن است که اولین بار در سال ۱۸۶۱ شرح بیماری دوشن را در مجلات پزشکی آن زمان منتشر کرد.
عامل بیماری
بیماری دیستروفی ماهیچهای دوشن در اثر نقض در کروموزوم X و فقدان پروتئین دیستروفین ایجاد میشود. ژن مسئول ساخت این پروتئین (DMD) است و بر روی کروموزوم X قرار دارد. پروتئین دیستروفین اطراف سلولهای ماهیچهای برای محافظت ساختمان ماهیچه ساخته میشوند و مانع از خروج عناصر داخل سلول ماهیچهای به فضای خارج از سلول میشود. بدون دیستروفین سلول ماهیچهای قابل نفوذ خواهد بود و مواد بافت خارج سلولی وارد سلول ماهیچه شده و باعث تخریب و مرگ ماهیچه خواهد شد و در نهایت بافت چربی جای ماهچه را میگیرد. علت عدم تولید پروتئین دیستروفین در ژن دی ام دی هنوز به طور قطع مشخص نیست ولی این عدم تولید ناشی از مسدود شدن مجاری تولید پروتئین دیسترفین میباشد. پروتئین دیستروفین در بدن افراد طبیعی کمتر از ۰٫۰۰۲٪ میلیگرم از کل پروتئین بافت ماهیچهای است.
نشانهها و عوارض
مهمترین نشانه بیماری دیستروفی ماهیچهای دوشن اختلال در ماهیچه هاست که موجب مشکل در راه رفتن، ضعف ماهیچههای اندام تحتانی و لگن و برزگ شدن غیرطبیعی ماهیچههای ساق پا میشود. همچنین ضعف ماهیچهای در دستها، بازو و شانه نیز بروز میکند. نشانهها معمولاً تا قبل از ۶ سالگی ظاهر میشود، هرچند در دوران نوزادی هم نمایان است. نهایتاً پیشرفت این بیماری که موجب نابودی ماهیچهها میشود با عدم توانایی راه رفتن، ۹۶٪ معلولیت، انحنا در ستون فقرات و قفسه سینه، مشکلات تنفسی و مرگ خاتمه مییابد. سایر نشانهها و عوارض اصلی دوشن به شرح زیر است:
- ناهنجاری در راه رفتن و قدم برداشتن (بیماران معمولاً روی قسمت جلویی کف پا و سر پنجه، راه میروند که ناشی از ضعف و کاهش قدرت در عضلات بازکننده (یا همان اکستنسور) زانوها میباشد)
- خستگی زود هنگام و درد در ماهیجههای ساق پا پس از مدت کوتاهی پیادهروی
- زمینخوردن مکرر
- مشکل در دویدن، جستن و پریدن
- مشکل در بالا رفتن و پایین آمدن از پله
- مشکل در انجام حرکات ورزشی
- بزرگ شدن غیرطبیعی ماهیجههای ساق پا به دلیل تخریب و تحلیل سلولهای عضلانی و بافت ماهیچهای و جایگزین شدن بافت چربی و بافت فیبری به جای آن
- کوتاه شدن تاندهای آشیل پا
- عدم توانایی در برخاستن راحت از روی زمین و کمک از دستها برای بلند شدن (نشانه گاور) Gowers’ sign
- تحلیل ماهیجههای بازو و شانه
- از دست دادن توانایی راه رفتن
- ۹۶٪ معلولیت (به طوری که فرد بیمار به تنهایی قادر به زندگی نیست)
- ضعیف شدن دستگاه گوارش و اشکال در دفع
- انحنا در ستون فقرات و قفسه سینه در مواقع شدید
- مشکلات تنفسی در مواقع شدید
- تحلیل ماهیچههای قلب در مواقع شدید
- مرگ در مواقع شدید
نشانههای نهفته و موجود در خون
- بالا بودن میزان آنزیم ماهیچهای کراتین کیناز «Creatine kinase (CPK-MM)» در خون
- تست ژنتیک نقض در کرموزوم ایکس را افشا میکند
- الکترومیوگرافی از بافت عضلانی نشان میدهد که تحلیل عضلات ناشی از با نفوذ شدن بافت عضلانی در اثر نقص در تولید پروتئین دیستروفین است نه در اثر اعصاب.
- نمونه برداری از بافت ماهیچهای فقدان پروتئین دیستروفین را تأیید میکند.
تست DNA
ژن دیستروفین مرکب از ۷۹ اگزون است و تجزیه و تحلیل تست DNA معمولاً نوع خاصی از جهش در اگزون یا اگزونهای فرد مبتلا را مشخص میکند. تست DNA در اکثر موارد ابتلای فرد به بیماری را تأیید میکند.
نمونه برداری از ماهیچه
اگر تست DNA نتواند جهش در اگزونها را پیدا کند، ممکن است از ماهیچه نمونه برداری شود. نمونه کوچکی از ماهیچه استخراج شده (معمولاً با چاقوی کوچک جراحی به جای سوزن سرنگ) وضعیت فقدان کامل پروتئین دیستروفین را نشان میدهد. در طول چند سال گذشته تست DNA در زمینه شناسایی جهشهایی زیادی در ژنها که سبب ایجاد بیماریهای مختلف میشود پیشرفت داشته است و نمونه برداری از ماهیچه غالباً تنها بیماری دوشن را تأیید نمیکند.
آزمایش پیش از تولد
اگر یکی یا هردو والدین حامل بیماری خاصی باشد، مبتلا شدن فرزند به دنیا نیامده آنها به آن بیماری ریسک است. آزمایش پیش از تولد برای پیدا کردن جنین مبتلا به دوشن در دوران بارداری انجام میشود، این آزمایشها تنها برای برخی از اختلالات عصبی و ماهیچهای کاربرد دارد. انواع آزمایشهای پیش از تولد میتواند بعد از حدود ۱۱ هفته پس از بارداری به اجرا دربیاید. نمونه برداری از برآمدگی مویی پرده بیرونی جنین (CVS) در هفته ۱۱ تا ۱۴ بارداری انجام و تست پرده آمنیون مایع بعد از هفته ۱۵ بارداری انجام میشود، در حالی که نمونه خون جنین میتواند حدوداً در هفته ۱۸ بارداری صورت گیرد. زنان و یا زوجها باید دقت نظر داشته باشند که پس از انجام آزمایش در مورد آن با مشاور ژنتیک به بحث بنشیند. در صورتی که آزمایش پیش از تولد ابتلا جنین به بیماری دوشن را مشخص کند دستور سقط جنین صادر میشود تا از تولد نوزاد بیمار جلوگیری شود.
افسردگی بیماران
از آنجا که بیماری دوشن یک بیماری بسیار حاد است و در مدت کوتاهی زندگی بیماران و خانوادههای آنان را دگرگون میکند، عمدتاً مبتلایان به این بیماری را در کودکان، نوجوانان و جوانان تشکیل میدهند، به علت عدم پذیرش معلولیت از سوی مبتلایان و به خصوص جامعه ایران که برای بیماران هیچ گونه تعمهیدات، مناسب سازی و برنامهای انجام نداده و عدم فرهنگ سازی که مردم با ترحم به بیماران نگاه میکنند. موارد زیادی از افسردگی میان جوانان مبتلا به این بیماری وجود دارد. همچنین دیستروفی ماهیچهای دوشن به دلیل نوع پیشرونده بودن بیماری، نهایتاً منجر به معلولیت شخص میشود، این موضوع میتواند عوارض روحی و روانی را در مبتلایان و خانوادههای آنها را به دنبال داشته باشد. به دلیل این مسئله حتی چند مورد خودکشی مادران بیماران گزارش شده است.
درمان
تاکنون هیچ درمانی برای دیستروفی ماهیچهای دوشن یافت نشده است اگرچه اخیراً تحقیقات نشان میدهد به وسیله سلولهای بنیادی میتوان بافت ماهیچههای سالم را جایگزین بافت ماهیچهای آسیب دیده کرد. تنها با فزیوتراپی و کاردرمانی میتوان از انحراف ستون فقرات و قفسه سینه که موجب جمع شدگی بدن میشود جلوگیری کرد. به تازگی نیز تحقیقاتی با حمایت سازمان غیرانتفاعی پروژه والدین دیستروفی عضلانی (PPMD) در زمینه استفاده از اسکلت بیرونی و فناوریهای رباتیک پوشیدنی در حال انجام است. هدف این تحقیقات حفظ استقلال بیماران دیستروفی ماهیچهای دوشن برای مدت زمان بیشتری است.